[litvania.org]

1. Так исторически сложилось, что в большом Европейском регионе, включающем в себя Беларусь и некоторые сопредельные области, проживает около 10 млн. человек с неустойчивым национальным самосознанием. Это в основном потомки литвинов - граждан Великого Княжества Литовского, разрушенного соседними империями. На протяжении 500 лет - с XIII по XVII века - литвины составляли костяк самого демократического и либерального государства в Восточной и Центральной Европе. После поглощения Великого Княжества Литовского Польшей, а двумя столетиями позже Россией, нация литвинов прекратила своё существование, а традиции либерального гуманизма на огромной территории от Белостока до Смоленска и от Вильни до Киева были уничтожены.

2. В последние 10 лет нация литвинов начала возрождаться. Толчок этому процессу дал Акт провозглашения литвинской нации, подписанный 20 мая 2000 года первыми литвинскими активистами.

3. Литвинами становятся люди, которые чувствуют, что та нация, к которой они себя причисляли ранее, не даёт им ожидаемого культурного, ментального и национального наполнения. Некоторые белорусы, осознающими себя в историческом контексте литвинами, часто именуются белорусами-литвинами, это промежуточный этап перехода белорусов в нацию литвинов.

4. Литвинизм - движение литвинов и "переходных субнациональных групп", таких как белорусы-литвины, поляки-литвины и др. за возрождение нации литвинов. Часть белорусов также поддерживает литвинизм, осозновая его комплиментарность к белорусской государственности.

5. Литвины этнически и исторически близки белорусам и не имеют с большинством белорусов комплиментарных противоречий, любой белорус может стать литвином. Различия между литвинами и белорусами заключаются в широте и направленности культурного, исторического и ментального контекста. Литвинская национальная идея, исходя из своей перспективы, просто вбирает в себя те части разнонаправленных белорусских национальных идей, которые не противоречат литвинизму.



Чаще всего литвинскую национальность обретают:

1. Белорусы, ненашедшие в истории, культуре и менталитете белорусской нации желаемого наполнения и контекста. Став литвинами, они не только не утратили любви и привязанности к «своему дому», к «роднаму куту», а наоборот, стали несоизмеримо глубже понимать место и значение «своего дома» на фоне литвинской национальной идеи.

2. Русские (россияне), либерально настроенные, ненационалистические, проевропейские граждане России и представители всего русскоязычного мира, чувствующие потребность сопричастия к европейской цивилизации и комплиментарность к еврорегиону Великолитва (историческую, этническую, ментальную, культурную - хотя бы одну из них).

3. Жители Виленского края и северо-восточной Польши.

4. Люди без выраженного национального самосознания, которые находится в процессе поиска своей национальной самоидентификации. В основном, это жители Беларуси и крупных мегаполисов Восточной Европы - Москва, Санкт-Петербург, Киев, Калининград, чувствующие потребность сопричастия к европейской цивилизации и комплиментарность к еврорегиону Великолитва (историческую, этническую, ментальную, культурную - хотя бы одну из них).

Літвінская мова

Літвінская мова (мова літвінаў) дайшла да нас у досыць скажонай ды сапсаванай версіі, якая цяперашнім часам знайшла сваё адлюстраванне ў беларускай мове. Большасць літвінаў лічыць літвінскую мову самай блізкай і роднаснай да беларускай мовы, некаторыя ўважаюць гэтыя назвы за сінонімы.

Складанасці ў разуменні таго, што ж з'яўлецца ўласна літвінскай мовай, дадае і той факт, што на дадзеным этапе існуе некалькі варыянтаў беларускай мовы.

На працягу больш за 200 гадоў, пасля канчатковай страты літвінамі сваёй дзяржаўнасці, развіццё і само існаванне літвінскай мовы (зароўна як і літвінскага народа) было зведзенае да прымітыўна-вясковага ўзроўня. Таксама як і літвінскі народ, мова літвінаў страціла сваю першапачатковую назву і (за выняткам перыядаў, калі чужыя ўлады наогул зусім адмаўлялі яе існаванне) была званая па-рознаму: напрыклад, "паўночна-заходняй гаворкаю" і да т. п. Застрашанае ж мясцовае насельніцтва менаваляся "тутэйшымі", а мову, на якой размаўляла, называла "простай".

Неабходна, таксама, зазначыць, што і ў апошнія стагоддзі існавання дзяржавы літвінаў (Вялікага Кнаяства Літоўскага) у складзе літвінска-польскай садружнасці нацый (так званай Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў) літвінская мова - як і верхнія слаі літвінскага грамадства: магнаты, шляхта, ураднікі, вышэйшае афіцэрства, каталіцкае духавенства - была падданая паланізацыі. Гэта значыць, у XVII і асабліва XVIII стагоддзі нармальнае развіццё літвінскай мовы, практычна, спынілася, а яе ўжыванне паступова зыходзіла з вышэйшых сфер і заставалася толькі у ніжніх слаях сацыяльнай іерархічнай лесвіцы.

Такім чынам, на пачатак XX стагоддзя, на момант спробы стварэння ў БССР пэўнага літаратурнага канона ўжо "беларускай" мовы, літвінская мова больш за 300 гадоў не выкарыстоўвалася ў якасці мовы літаратуры, паэзіі, навукі, юрыспрудэнцыі, адміністрацыі ды іншых найважнейшых сфер жыцця. (Выключэнне склалі толькі некаторыя літаратурныя творы літвінскіх шляхціцаў ды просталюдзінаў (Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч, Францішак Багушэвіч і інш.), якія намагаліся пісаць "народнай" мовай аб народзе і для народа.) За гэты час літвінская мова падверглася моцнаму ўплыву моваў пануючай адміністрацыі - польскай, расейскай, зноў польскай і зноў расейскай, хаатычна увабраўшы ў сябе ўласцівыя гэтым мовам словы і звароты, часткова перамяшаўшы ды перарабіўшы засвоенае.

Так што, новаспечаная афіцыяльная беларуская літаратурная мова ў шмат якіх аспектах адрознівалася ад мовы літвінаў залатога века ВКЛ і ад пачатку ўяўляла сабой узведзеную ў літаратурны канон стракатую мяшанку рэшткаў народнай літвінскай мовы ды польскіх і расейскіх наслаенняў, званаю "тарашкевіцай" (ад імя філолага Браніслава Тарашкевіча).

За гады савецкай улады афіцыяльная беларуская мова (як лексіка, так і правілы напісання) была падданая неаднаразоваму дадатковаму рэфармаванню з мэтай набліжэння яе да расейскай мовы, што прывяло да ўзнікнення варыянта беларускай мовы, вызначаемага як "наркомаўка".

Пачынаючы з сярэдзіны 90-ых гадоў мінулага стагоддзя, у асяроддзі беларускай інтэлігенцыі было зроблена намаганне адыйсці ад ужывання ў размове і напісанні "наркомаўкі", мадэрнізуючы трохі старасвецкую заходне-беларускую "тарашкевіцу". У выніку, з'явіўся на свет новы варыянт "тарашкевіцы" з вялікай колькасцю мяккіх знакаў у словах, з ненатуральным "ляканнем" на польскі манер у словах замежнага паходжання, языкаломнай перадачай замежных назваў і імён уласных, перапоўнены замест непатрэбных русіцызмаў такімі ж непатрэбнымі паланізмамі і\альбо папросту выдуманымі словамі.

Наша пазіцыя ў моўным пытанні палягае на наступным:

1) Літвіны маюць права паміж сабой карыстацца любой мовай, моўнае пытанне не з'яўляецца вызначальным для адраджэння і развіцця літвінскай нацыі. Папрокі з нагоды ўжывання той ці іншай мовы альбо варыянта мовы ёсць па сутнасці моўнай дыскрымінацыяй. Тым не менш, большасць літвінаў лічаць сваёй роднай літвінскую мову.

2) Сучаснае вызначэнне літвінскай мовы: літвінская мова ў шмат якіх рысах блізкая да беларускай, высокая ступень іх тоеснасці, цяперашнім часам, дазваляе разглядаць паняцці "беларуская мова" і "літвінская мова" як сінонімы.

3) Вяртанне да сярэднявечнай літвінскай мовы немэтазгодна, контрпрадуктыўна і нерэальна.

4) Сучасная літвінская мова знаходзіцца ў працэсе станаўлення. Па меры развіцця літвінскай нацыі, літвінская мова (яе сучасная лексіка, правілы напісання, моўныя рэаліі) паступова нармалізуюцца, замацуюцца і зробяцца агульнапрызнанымі сярод літвінаў.

5) Працэс станаўлення ўсеабдымнай (лексіка, граматыка, сінтаксіс і г. д.) кананічнай версіі сучаснай літвінскай мовы - прадукт творчасці саміх літвінаў: той варыянт мовы, які будзе для нас саміх найбольш прыймальны, эстэтычны і выгодны, і стане новай літвінскай мовай.
Літвінская мова спалучае ў сабе лепшыя рысы ўласцівыя "тарашкевіцы" і "наркомаўцы" і адмаўляецца ад:

а) савецка-русіфікаванай лексікі афіцыяльнай беларускай мовы;

б) ненатуральнага для нас "лякання" ў словах замежнага паходжання, накшталт "парлямэнт", "даляр", "філязофія", "лямпа" - гэтую неўласцівую нашай гартані хваробу "тарашкевіца" падхапіла ад польскай мовы, бо была створаная на падставе "віленска-беластоцкага" дыялекта, які быў значна паланізаваны.

(Палякі, як вядома, пішуць "лацінкай". Звычайная літара "L" чытаецца ў іх мякка, як "ль", а літара "Ł", якая адлюстроўвае рэаліі польскага вымаўлення, гучыць як нешта сярэдняе паміж "ў" і "л": łapa, zrobił, małpa. Але пры запазычванні замежных словаў (лацінскіх, нямецкіх, англійскіх, французкіх), якія маюць гук "л", палякі, натуральна, пішуць звычыйнае "L" (як у тых мовах), аднак вымаўляюць гэтыя запазычаныя словы паводле правілаў сваёй мовы, г. зн. з мяккім "ль" - парлямэнт (parlament), лямпа (lampa), філёзофья (filozofia), доляр (dolar) і г. д. Адсюль і "ляканне" у запазычаных з іншых моваў словах, якое было неабачліва перанесена ў "тарашкевіцу".)

Такім чынам, польскае "ляканне" ў словах замежнага паходжання для нас абсурдна ды яшчэ больш дзіўна яно выглядае, калі такія словы напісаны "кірыліцай".

в) залішняга штучнага змягчэння словаў падчас вымаўлення і напісання, г. зн. ірацыянальнай раcстаноўкі мяккіх знакаў у словах там, дзе гэтыя знакі непатрэбныя - гэта вядзе да скажэння нармальнага гучання мовы, калі чытаць напісаныя такім спосабам словы літаральна. Просты прыклад: "ліцьвін" - гэта не літвін, гэта - штосці іншае.

г) практыкі перадачы лацінскай літары "h" у замежных імёнах уласных і запазычаных (адаптаваных без перакладу) паняццях пры дапамозе кірылічнай літары "г" - такі падыход састарэў, вядзе да скажэнняў і ёсць для нашай мовы чужым, паколькі вынікае з расейскай лінгвістычнай практыкі. Г. зн. homo sapiens - хома (не гома) сапiенс, hotel - хатэль (не гатэль), а Havier - Хаўер (не Гаўер).

6) Літвіны супраць выдумвання "новамовы", новых літар і новых словаў.
Да працэса словатворчасці трэба падыходзіць з двума меркамі - рацыянальнай разумнасці і эстэтычнасці. Варта пазбягаць непатрэбных паланізмаў і\альбо русіцызмаў, у выпадку патрэбы зямяняючы іх інтэрнацыяналізмамі (у асноўным, англамоўнымі - такім шляхам ідзе не адна нацыя, напрыклад, вялікая колькасць сучасных тэрмінаў увайшла наўпрост ў цяперашнюю нямецкую мову з англійскай: download, ticket і г. д. і да т. п.). Такі шлях мэтазгодны і зручны для нас - нацыі, якая хоча стаць найбольш сучаснай i дынамічнай у Эўропе.

Прыклад: у сваім часе было зламана шмат коп'еў у спробе вынайсці ўласны аналаг для расейскага слова "вертолёт". Чаго толькі не прапанавалася - і "млынаплян", і "круталёт", і г. д. Для літвінаў рашэнне відавочна: калі не задавальняе расейскі тэрмін, то тады "вертолёт" па-літвінску будзе "хэлікоптэр" - ад англійскага "helicopter". З іншага боку, няма сэнсу спецыяльна вышукваць інтэрнацыяналізм для такого слова, як, напрыклад, "швабра" - пакінем яе ў спакоі, адаптуючы гэта слова з расейскай мовы.

7) Выкарыстоўванне "кірыліцы" і "лацінкі" на пісьме для літвінаў роўназначна. Не можа быць і не будзе ніякай дыскрымінацыі ў гэтым пытанні. Адзіная агаворка заключаецца толькі ў тым, што, калі кірылічны варыянт напісання агульнапрыняты і кананізаваны, то працэс кананізацыі літвінскай "лацінкі" запатрабуе яшчэ пэўнага перыяда ўзгаднення, апрабавання і ўхвалення сярод літвінаў, зацікаўленых гэтай тэмай. Абсалютна ясна, таксама, што вымаганне сучаснасці заключаецца ў тым, каб літвінская "лацінка" не выкарыстоўвала ніякіх дадатковых знакаў і сімвалаў, выходзячых за рамкі раcкладкі стандартнай англійскай клавіятуры.

На дадзеным этапе прапануем для апрабавання і абмеркавання наступны варыянт літвінскай "лацінкі" (падаем аналагі літар беларускай "кірыліцы"):

А - А М - M Ш - Sh
Б - B Н - N Ь - '
В - V О - O Ы - Y
Г - G П - P Э - E
Д - D Р - R Ю - Ju (Iu)
Е - Je (Ie) С - S Я - Ja (Ia)
Ё - Jo (Io) Т - T
Ж - Zh У - U
З - Z Ў - W
І - I Ф - F
Й - J Х - X
К - K Ц - C
Л - L Ч - Ch
апостраф - не патрэбны (у якасці знака падзела ўжываецца "j" - гл. прыклад ніжэй)

Заўвага:
На пачатку словаў, а таксама, пасля папярэдняй галоснай ды пасля апострафа (у кірылічным варыянце слова) літары "е", "ё", "ю", "я" пішуцца як "je", "jo", "ju", "ja":
ехаць - jexac', ваенны - vajenny, аб'езд - abjezd; ёсць - josc', радыё - radyjo, пад'ём - padjom; юнак - junak, кахаю - kaxaju, раз'юшаны - razjushany; ясны - jasny, твая - tvaja, аб'ява - abjava.
Ва ўсіх іншых выпадках "е", "ё", "ю", "я" пішуцца як "ie", "io", "iu", "ia": мець - miec', лёд - liod, гравюра - graviura, сляпы - sliapy.

[litvania.org]